در مورد شرکتهای تعاونی چه میدانید؟(بخش اول)
در مورد شرکتهای تعاونی چه میدانید؟(بخش اول)
آیا تابه‌حال به این فکر افتاده‌اید که کسب‌وکار خود را در غالب شرکت تعاونی ثبت و راهاندازی كنيد؟ در مورد قوانین، اصول، ویژگیها، اهداف و شالوده شرکت تعاونی چه اطلاعاتي داريد؟ و اينكه اصولاً تعاون در گفتمان سازمانی چگونه تعریف میشود؟
مقدمه:
همان‌طور كه می‌دانیم اصل 44 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران اقتصاد كشور را به سه بخش دولتي، خصوصي و تعاوني تقسيم كرده است. بخش تعاون با كاركردهايش می‌تواند براي قشر وسيعي از افراد، فرصت ايجاد كند و با بهره‌مندی آن‌ها از فعاليت اقتصادي، سهم آن‌ها را در توليد ملي افزايش دهد.
واژه تعاون:
واژه انساني و زيباي “تعاون“ در مفهوم عام به معناي همكاري، مساعدت، ياريگري، رعايت منافع جمعي و دستگيري از ديگران است. در زبان انگلیسی “واژه تعاون” را معادل cooperation تعريف می‌کنند، این واژه را اولین بار رابرت آون(R.Owen) در مقابل واژه رقابت(competition) به‌کاربرده است.
“تعاون” به این مفهوم یکی از جنبههای مهم زندگی اجتماعی است و چون با ذات و فطرت انسان‌ها سازگار میباشد، از آغاز زندگی جمعی بشر کاربرد داشته است. ضرورت همکاری با دیگران برای مقابله با خطرات طبیعی مانند سیل، زلزله، طوفان، تهاجم جانوران وحشی و جنگهای قبیلهای به آغاز زندگی انسان‌ها برمیگردد. با توسعه تمدن و گسترش شهرها نیاز به همکاری متقابل برای تأمین کمبودهای ناشی از پیچیدگیهای زندگی شهرنشینی، ضرورت توجه و به‌کارگیری سازوکارهای تعاونی پیش از پیش احساس گردید.
به معناي مشترك، همه رفتارهای اجتماعی همکارانه، نوعي “تعاون” است. یعنی انجام کارهایی که نیازمند همکاری دو نفر یا بیشتر باشد، خواه بازی با الاکلنگ یا بازی تنیس باشد، خواه کار کردن در یک گروه يا شرکت در یک گفت‌وگو و یا حتی داشتن یک رابطه اجتماعی باشد؛ در هر یک از موارد فوق‌الذکر نظام اجتماعی وجود دارد که در آن فعالیتهای هر عضو برای دستیابی به محصول نهایی هماهنگ میشود.
مؤلف کتاب تعاون و اصول اولیه آن نيز، “تعاون” را طریقهای برای زندگی و فلسفهای برای حیات میداند که مجموعهای از پوششها و شیوههای رفتاری را در برمی‌گیرد و درعین‌حال مجموعهای از اصول و مبانی برای راهنمایی زندگی فردی و اجتماعی انسانهاست. لذا تعاون ترکیبی از خودیاری و کمک متقابل است که گرایش آن در جهت بناگذاری ارزشهای جهانی میباشد.
تاریخچه تعاون در جهان:
به‌طورکلی تاریخچه تعاون در جهان ازنظر اقتصادی به دو دوره تقسیم میشود: دوره اول از آغاز زندگی اجتماعی انسان شروع میشود و از قرن پانزدهم میلادی به‌تدریج تحول میپذیرد تا این‌که به شکل کنونی درمی‌آید.
دوره دوم با انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه در قرن هیجدهم میلادی شروع میشود. بنابراین دوره اول را “عصر تعاون اجتماعی” و دوره دوم را “اصل تعاون صنعتی یا عملی” مینامند.
شکل‌گیری نهضت جهانی تعاون:
“تعاون“ به مفهوم همکاری و مشارکت از جنبههای بارز زندگی اجتماعی بشر به شمار میرود. بر اساس شواهد تاریخی فعالیتهای تعاونی گونه، همواره بخش مهمی از زندگی جمعی انسان بوده است. افراد از طریق انواع همیاری در بسیاری از فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی بر اساس قواعد موردتوافق با یکدیگر مشارکت و همکاری داشتهاند. حتی در جوامع ابتدایی حداقل از همکاری در زمینههای دفاع در مقابل تعرض حیوانات و فعالیتهای مربوط به گردآوری خوراک مانند ماهیگیری و شکار وجود داشته است.
مفهوم خاص تعاون:
“تعاون“ به مفهوم خاص آن به نوع مشخصی از کار کردن با یکدیگر اشاره دارد که از طریق تشکیل سازمان رسمی و به‌کارگیری روشهای مدیریتی خاص، دسترسی به اهداف مشترک را امکانپذیر میسازد.
تعاونی در یک نگاه:
يكي از صاحبنظران تعاون آسیا، “تعاونی“ را این‌گونه تعریف کرده است: “مؤسسات تعاونی سازمانهایی هستند که در زمره انواع سازمانهای داوطلبانه یا غیردولتی قرار میگیرند. تعاونیها سازمانهایی مردمی هستند که توسط خود اعضا و اختیار کامل آن‌ها تشکیل و به روش صحیح و دموکراتیک منطبق با اصول بین‌المللی تعاون اداره میشوند.”
اتحادیه بین‌المللی(I.C.A) در سی و یکمین کنگره خود که در سال 1995 در منچستر برگزار شد، “تعاونی” را این‌گونه تعریف کرده است: “تعاونی“، اجتماعی مستقل از اشخاصي است که به‌منظور تأمین نیازها و اهداف مشترک اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود، از طریق اداره و نظارت دموکراتیک مؤسسه با مالکیت جمعی، با همدیگر به نحو اختیاری توافق نمودهاند.
باکمی کنکاش در تعریف فوق، میتوانیم به کشف و استخراج مفاهیمی مبادرت نماییم که به‌طور روشن به بیان ویژگیهای مهم تعاونی میپردازد. این مفاهیم عبارت‌اند از:
- اجتماع مستقل اشخاص: این بخش از تعریف روشن میسازد که تعاونی، سازمانی جمعی است که با تشکل اشخاص به وجود میآید. پس اولین شرط تشکیل تعاونی وجود اشخاص میباشد. علاوه بر آن، تعاون شخصیتی مستقل است که به سایر سازمانها ازجمله دولت وابستگی ندارد.
- وجود هدف یا نیاز مشترک: فلسفه وجودی تعاون تأمین اهداف و نیازهای مشترک اعضا میباشد. لذا تشکل تعاونی و استمرار فعالیت آن منوط به تلاش برای دستیابی به اهداف و رفع نیازهای مشترک اعضا میباشد.
- اداره نظارت و دموکراتیک: این جزء از تعریف به شیوه مدیریت و اداره تعاونی اشاره دارد. در این زمینه نقش و وظیفه اعضا بااهمیت میباشد و به‌موجب اصل هر عضو یک رأی، همه اعضا در مدیریت و نظارت تعاونی به شیوه دموکراتیک مشارکت مینمایند.
- مالکیت جمعی: کلیه اعضا در تأمین سرمایه تعاونی مشارکت مالی دارند و به نسبت سهام خریداری‌شده در مالکیت تعاونی سهیم میباشند. مالکیت تعاونی مشاع و به‌صورت جمعی میباشد.
- عضویت اختیاری: تعاونیها سازمانهای داوطلبانه میباشند که بااراده و توافق اعضا برای تأمین نیازهای مشترک تأسیس میگردند. لذا هیچ‌کس را نمیتوان به‌اجبار به عضویت تعاونی وادار نمود. همچنین ادامه عضویت از اختیارات اعضا میباشد و لغو آن تنها در چهارچوب مقررات مندرج در اساسنامه تعاونی امکانپذیر میباشد.
شرکت تعاونی:
قانون شرکتهای تعاونی ایران مصوب سال 1350، “شرکتهای تعاونی” را این‌گونه معرفی کرده است: “شرکت تعاونی” مرکب از اشخاص حقیقی یا حقوقی است که به‌منظور رفع نیازمندیهای مشترک و بهبود اقتصادی و اجتماعی شرکا از طریق خودیاری و کمک متقابل و همکاری آنان و تشویق به پس‌انداز طبق اصول مطرح در قانون، تشکیل میشود.
يكي از استادهاي حقوق دانشگاه تهران بر اساس مواد مختلف قانون تعاون، “شرکت تعاونی” را این‌گونه تعریف نموده است: “شرکت تعاونی” شرکتی است که بین اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی برای فعالیت در امر مربوط به تولید یا توزیع در جهت اهداف مطرح در قانون بخش تعاونی به‌منظور بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی اعضا از طریق همکاری و تشریک‌مساعی آن‌ها با رعایت مقررات قانون، تشکیل میشود.
شركت تعاوني به مفهوم امروزین:
“تعاون“ به مفهوم امروزین آن‌که در قالب شرکتها و اتحادیههای تعاونی و دارای اصول و قواعد مشخص و از پیش تدوین‌شده میباشند، از سابقهای حدود 150 سال برخوردار است. نخستین شرکت تعاونی در جهان تحت عنوان “شرکت منصفان راچدیل” در سال 1844 میلادی به همت 28 کارگر بافنده (27نفر مرد و 1 نفر زن) در شهر راچدیل ایالات لاکشایر انگلستان تأسیس شد.
“غروب یک روز بارانی و مه آلود در سال 1843 چند نفر از کارگران فقیر و درمانده کارخانه بافندگی شهر کوچک راچدیل در انگلستان در محفلی دوستانه که بیشتر جنبه شورایی داشت، گرد هم جمع شدند و ضمن گفتگو پیرامون مصائب و مشکلات خود در جستجوی راه‌حلی بودند که منجر به تشکیل شرکت تعاونی راچدیل در سال 1844 گردید. در آخر سال اول شرکت تعاونی راچدیل 74 عضو و بعد از 10 سال اعضا آن به 90 نفر و سرمایه شرکت به 7000 لیره رسید.
شرایط اقتصادی و اجتماعی پیدایش نهضت جهانی تعاون:
برای آشنایی با زمینههای اقتصادی و اجتماعی پیدایش اولین شرکت تعاونی، به شرایط کشورهای اروپایی در اين زمينه در قرن نوزدهم به‌طور مختصر اشاره میشود:
وقوع انقلاب صنعتی و گسترش بهره‌برداری از ماشین و سایر اختراعات علمی و فنی موجب تحولات و دگرگونیهای وسیع و شگرف در اوضاع اقتصادی و روابط اجتماعی کشورهای غرب اروپا گردید.
توسعه واحدهای صنعتی، جایگزینی نیروی ماشین به‌جای انسان، تعطیلی کارگاههای خانگی، بیکاری و آوارگی صاحبان حرف و صنایع‌دستی، مهاجرت وسیع نیروی کار از روستاها و مزارع به شهرها و واحدهای صنعتی موجبات گسترش نابرابری اقتصادی و اجتماعی، گرانی قیمت مواد مصرفی و افزایش فقر، بیکاری و فلاکت طبقات کم‌درآمد را فراهم نمود.
شرایط بحرانی فوق، اندیشمندان و صاحبنظران اقتصادی و اجتماعی را بر آن داشت تا نظرها و راه‌حل‌های اصلاحی برای بهبود وضعیت اقشار کم‌درآمد و سعادت آحاد جامعه ارائه نمایند. یکی از اندیشمندان انگليسي، بامطالعه وضع زندگی کارگران کارخانهاش نظریه شرکتهای تعاونی را ارائه داد و برای تحقق آرمانهای نوآورانه خود به آمریکا رفت و “دهکده تعاونی“ را ایجاد نمود. اما این اقدام وی که بر اساس اندیشههای آرمان‌گرایانه و حتی خیالی وی تأسیس گردیده بود با موفقیت همراه نگردید و علیرغم تلاش‌های مستمر وي، دهکده تعاونی به تعطیلی انجامید. اما افکار و آرمان او از چنان جاذبه قوی برخوردار بود که منشأ شکل‌گیری نهضت تعاون در اغلب کشورهای غرب اروپا گردید. تعاونی راچدیل که از موفقیتآمیزترین این تلاشها بود، حاصل تلاش 28 کارگر ساده اما روشنفکر بافندگی بود که با سرمایه اندک اما همت بلند خود پایهگذار مبانی اساسی یک نهضت اقتصادی و اجتماعی در سطح جهان گردید.( اين مطلب ادامه دارد..)
بنفشه دین‌محمدی
پژوهشگر حوزه مدیریت تکنولوژی