استارتاپ‌ها باید تحت پوشش کمپ‌های نوآورانه دربیایند

یکی از چالش‌های مهم در توسـعه فضـای کسـب وکارهای نوپـا یا همان کسب و کارهای نوآورانه نبود حمایت‌های قانونی است. صاحبان مشاغل نوپا و استارتاپی می‌گویند این مشاغل شامل قوانین کلی اقتصاد و قوانین حمایتی از مشاغل نمی‌شوند. اسماعیل قادری فر، معاون توسعه فناوری معاونت علمی نهاد ریاست جمهوری می‌گوید:

قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان را مورد نظر قرار داده است و استارتاپ‌ها برای بهره بردن از چتر حمایتی باید تحت پوشش شرکت‌های دانش بنیان یا کمپ‌های نوآورانه دربیایند.

صاحبان مشاغل نوپا، می گویند آنها از قانون حمایت از کسب و کار بهره نمی‌برند مثلاً مباحث مربوط به قانون ورشکستگی یا بسیاری قوانین دیگر شامل حال این نوع مشاغل نیست.

علت آن چیست؟

در بحث استارتاپ‌ها اصلاً نباید به مباحثی مانند ورشکستگی فکر کنیم. استارتاپ ماهیتاً کسب و کار ایده محوری است که برای تبدیل شدن به شخصیت حقوقی یا شرکت دانش بنیان باید امکان سنجی شود. در نرم جهانی هم می‌گویند کمتر از 10 درصد ایده‌ها به مرحله تجاری‌سازی می‌رسند.

بنابراین در مرحله شکل‌گیری استارتاپ‌ها قوانینی مثل قانون تجارت را نمی‌توانیم حاکم کنیم. استارتاپ ها در مرحله جنینی هستند و براساس یک ایده شکل می‌گیرند. البته موفقیت استارتاپ‌ها معطوف به بازار است.

بازار سرنوشت موفقیت استارتاپ‌ها را تعیین می‌کند در این بین تکراری نبودن ایده اهمیت زیادی در موفقیت استارتاپ‌ها دارد.

یعنی اگر استارتاپی در راهیابی به بازار موفق نباشد رها می‌شود؟

نباید در زیست بوم استارتاپی این دغدغه را داشته باشیم که فلان استارتاپ شکست می‌خورد، یا فلان استارتاپ تا چه حد موفق می‌شود. مهم این است که استعدادهای برتر بتوانند در مرحله تیم‌سازی شکل بگیرند و همدیگر را پیدا کنند. تیم‌سازی معمولاً زمانی در حدود6 ماه طول می‌کشد.

در این مدت استارتاپ باید تبدیل به نهادی شود که در قالب شرکتی دانش بنیان خودش را معرفی کند. شکل‌گیری فضاهای کار اشتراکی هم بر همین اساس است. بسیاری از استارتاپ‌های موفق، تیم‌های خود و اعضای کلیدی خود را از بین افرادی که در سایر استارتاپ‌ها شکست خورده‌اند انتخاب می‌کنند.

به‌همین خاطر ما می‌گوییم مرحله استارتاپی مرحله ای برای پویایی است؛ نباید نگرانی بابت شروع به کار استارتاپ‌ها داشته باشیم. پیشنهاد ما به استارتاپ‌های برتر این است که سراغ استارتاپ‌های تکراری نروند.

در کدام حوزه‌ها بیشترین ایده‌های تکراری وجود دارد؟

مثلاً در حوزه تاکسی اینترنتی چند برند مشهور شدند و سهمی از بازار را گرفتند؛ ولی در همین حوزه 60 استارتاپ فعالیت می‌کنند. ما به آنها توصیه می‌کنیم در این حوزه دیگر ورود پیدا نکنند.

استارتاپ ها با چه شیوه‌ای تحت حمایت‌های قانونی قرار می‌گیرند؟

حمایت‌های قانونی ما از استارتاپ‌ها از طریق شتاب دهنده‌ها است. شتاب‌دهنده‌ها نهادهای واسطی هستند که به‌عنوان حامی استارتاپ‌ها از سوی معاونت علمی ریاست جمهوری حمایت می‌شوند.

این استارتاپ‌ها می‌توانند زیر چتر یک شتاب دهنده، برای پرورش ایده خود، دوره شتاب دهی را بگذرانند.

ما برای شتاب دهنده‌ها فضای کار اشتراکی، آزمایشگاه یا هر چیزی را که در حوزه پرورش ایده خود نیاز داشته باشند در اختیار می‌گذاریم.

پیشنهاد ما به صاحبان کسب و کارهای‌ نوپا این است که در قالب کمپ‌ها یا مراکز نوآوری مستقر شوند و از آنجا مرحله بلوغ خود را طی کنند.

در این کمپ‌ها ما از استارتاپ‌ها حمایت مالی و قانونی به عمل می‌آوریم. قطعاً از کسب و کارهای استارتاپی با این مکانیزم و ساز و کار حمایت می‌کنیم.

استارتاپ‌ها اگر بخواهند از حمایت‌های دولتی برخوردار شوند الزاماً باید تحت پوشش شتاب دهنده‌ها قرار گیرند؟

خیر؛ این کار الزام‌آور نیست؛ اما پیشنهاد ما این است که اگر استارتاپ‌ها می‌خواهند تحت پوشش باشند و دوام و قوام داشته باشند در پوشش یک سرمایه‌گذار و نظام شتاب دهی قرار بگیرند.

اگر بعضی استارتاپ‌ها خودشان می‌خواهند مسیری را طی کنند ما مانعی برای آنها نمی‌بینیم اما پیشنهاد ما کار گروهی و هم افزا کردن زیست بوم‌های استارتاپی است؛ اینگونه استارتاپ‌ها جهش بیشتری دارند.

اما قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان برای اجرا سال‌ها معطل مانده است؟

قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان قانونی پیشرفته و رو به جلو است. این قانون در سال 89 به تصویب مجلس رسید، اما به‌خاطر اختلافات بین معاونت علمی و فناوری وقت و وزارت علوم این قانون زمینه اجرایی‌سازی را پیدا نکرد.

در دولت یازدهم اجرایی‌سازی این سند راهبردی و تجاری‌سازی اختراعات به‌صورت جدی دنبال شد. از اوایل سال 93 اجرایی‌سازی قانون و فعال‌سازی نهادها و زیرساخت‌هایی که در این قانون پیش‌بینی شده بود شروع شد.

به‌عنوان مثال کارگروه احراز صلاحیت و ارزیابی شرکت‌های دانش بنیان که امروز تبدیل به مرکز امور شرکت‌های دانش بنیان شده، یا شکل‌گیری صندوق نوآوری و شکوفایی به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد سرمایه‌گذاری خطرپذیر در کشور با اجرای این قانون شروع به‌ کار کرد.

در سال 94 دولت 200 میلیون دلار بودجه برای سرمایه صندوق نوآوری اختصاص داد و صندوق اکنون شکل قانونی به‌ خود گرفته است. در 5 سال اخیر تمامی ابزار و عناصر سیاستی برای حمایت از شکل‌گیری اقتصاد دانش بنیان در کشور شکل گرفته است.

همچنین تأمین بخشی از اعتبارات معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال 98 از صندوق توسعه ملی، اهتمام جدید دولت برای اجرایی‌سازی قانون و احیای اقتصاد دانش بنیان به‌عنوان محرک و پیشران اقتصاد مقاومتی است.

شرکت‌های دانش بنیان چه موانعی را برای توسعه خود پیش رو دارند؟

همه متعهد هستند موانع را از پیش روی شرکت‌های دانش بنیان بردارند. بزرگ‌ترین مانع پیش روی شرکت‌ها، توسعه بازار این شرکت‌ها است که بیشتر به علت فرهنگ اقتصاد نفتی است. باید تلاش کنیم تحول اقتصاد کشور و تبدیل شدن اقتصاد دانش بنیان از یک اقتصاد خرد به اقتصاد کلان در سال‌های آینده نمود پیدا کنند.

استارتاپ‌ها برای تحت پوشش قرار گرفتن در کمپ‌ها یا شتاب دهنده‌ها چه پروسه ای را باید طی کنند؟

این اقدام پروسه زمانی و بروکراسی پیچیده اداری ندارد. 130 مرکز نوآوری و شتاب دهنده در سراسر کشور فعال هستند و استارتاپ‌ها صاحب زیست بوم کسب و کاری خودشان شدند به این معنی که شتاب دهنده‌های تخصصی در همه استان‌ها شکل گرفته است؛ سعی کردیم تنوع بخشی به زیست بوم نوآوری را با استفاده از ظرفیت‌هایی که در زیست بوم هر منطقه وجود دارد شکوفا کنیم و زیر چتر حمایتی بگیریم. این همان تحقق اقتصاد مقاومتی است که رویکرد اشتغالزایی و کارآفرینی فناورانه را به‌ دنبال دارد.

شکل‌گیری استارتاپ‌های جدید بیشتر در کدام حوزه‌ها مورد نیاز است؟

در همه حوزه‌ها. نسل اول سیستم استارتاپی در سال 94 و 95 عمدتاً بر پایه فناوری اطلاعات بوده است مثل تجارت الکترونیک و بازی‌های اینترنتی… نسل دوم زیست بوم استارتاپی به‌دنبال شکل‌گیری شتاب دهنده‌ها و استارتاپ‌های فناوری محور هستند.

در برنامه تولید 130 قلم دارو و مواد اولیه دارویی، بار این اقدام را 80 درصد استارتاپ های نوظهور به دوش می‌کشند. در حوزه‌های پیشرفته ای مثل نفت، گاز و پتروشیمی هم شتاب دهنده‌هایی فعال هستند و استارتاپ‌های این حوزه را جذب می‌کنند. بنابراین تنوع زیست بوم استارتاپی در کشور به همه حوزه‌ها وصل است؛

هر جایی که فکر نو و ایده نو وجود دارد می‌توان با نگاه به بازار کسب و کار ایجاد شود.

در گردشگری و توریسم، گیاهان دارویی، طب سنتی، ورزش، نوآوری اجتماعی، سینما و…مشتاقانه منتظر حضور استارتاپ‌ها هستیم.

محصول از دل شرکت دانش بنیان بیرون می‌آید نه دانشگاه

سورنا ستاری معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری اظهار کرد: متنوع‌ترین اقتصاد منطقه از آن ایران است و دلیل آن تحریم ۴۰ ساله است؛ در شرایط تحریم رشد خوبی داشته ایم و حوزه‌هایی که با دولت کار می‌کنند تقاضایی ۱۰ برابر داشته اند.
وی با اشاره به اینکه در حوزه‌های مختلف نفت و گاز و نیروگاهی موفقیت‌های بسیاری را شاهد بودیم، ادامه داد: دور زدن تحریم به معنی واردات نیست بلکه معنای آن نوآوری است، در معاونت علمی هم امسال بیش از هرچیزی به تحریم توجه کرده ایم و به کمک شرکت‌های دانش بنیان به دنبال ایجاد محصولات جدید هستیم.
ستاری با اشاره به واردات دارو از کشور بیان کرد: یکی از اهداف ما برای سال‌های آینده کاهش واردات دارو است و به دنبال این هستیم که در حوزه دامی و بیوتکنولوژی وارد عمل شویم.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری تصریح کرد: محصول از دل شرکت دانش بنیان بیرون می‌آید نه دانشگاه، عدد قابل توجهی از فروش دانشگاه‌ها باید از طریق فروش محصولات مختلف تامین شود در هیچ کجای دنیا دانشگاه خودرو تولید نمی‌کند بلکه آن شرکتی که توسط فارغ التحصیلان ایجاد شده لین تولید می‌شود.
وی با اشاره به اینکه ارتباط میان صنعت و دانشگاه رشد داشته است، گفت: اطراف دانشگاه‌ها کارخانه‌های نوآوری و مراکز فناور تشکیل شده اند و این همان اکوسیستمی است که اگر ما به دنبال نگه داشتن جوانان در کشور هستیم باید آن را ایجاد کنیم.
ستاری ادامه داد: افزایش تعداد شرکت‌های دانش بنیان و فروش ۹۰ هزار میلیاردی به دلیل ارتباط میان صنعت و دانشگاه است و بر این اساس هیچگاه فکر نمی‌کردم روزی شرکت‌های چند هزار میلیارد تومانی داشته باشیم، اما اکنون این اتفاق افتاده است.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری با اشاره به فرایند ثبت محصولات دانش بنیان گفت: محیط کسب و کار ما با مشکلاتی مواجه است و این موضوع به ساختار اقتصادی کشور مربوط می‌شود ما با مجوز مخالف هستیم و در معاونت هیچ مجوزی صادر نمیکنیم.
ستاری ادامه داد: هر فردی که بخواهد در عرصه دانش بنیان وارد شود می‌تواند از ۱۲۰ خدمت استفاده کند؛ روز اول آنقدر کوچک بودیم که نمی‌توانسنیم با بخش‌های دیگر رقابت کنیم اما بخشی تحت عنوان دانش بنیان ایجاد کردیم و بسیاری دوست دارند وارد این زیست بوم شوند ولی طبق قانون روی دانش بنیانی سخت گیری می‌کنیم و اینکه ایده و محصول متعلق به یک فرد باشد مهم است.
وی درباره ماهیت شرکت‌های خلاق اظهار کرد: این شرکت‌ها می‌توانند بخشی از خدمات ما را در بر بگیرند؛ اما حدود ۴ هزار شرکت دانش بنیان وجود دارد فروش آنها به ۹۰ هزار میلیارد تومان رسیده است.

۲ هزار شرکت از معافیت مالیاتی استفاده کردند

معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری درباره خدمات دانش بنیان گفت: معافیت‌های مالیاتی و گمرکی و بیمه‌ای جز این خدمات است سال گذشته بیش از ۲ هزار شرکت از معافیت مالیاتی استفاده کردند.
ستاری با اشاره به اینکه باید نهاد سازی مناسب صورت گیرد، تصریح کرد: وجود صندوق نوآوری و شکوفایی و صندوق‌های خطر پذیر به معنای رشد است چهار سال پیش کسی نمی‌دانست استارت‌آپ چیست، اما اکنون حرکت مناسبی ایجاد شده است؛ همه ما باید در صف مبارزه باشیم و مشکلات مختلف را برطرف کنیم.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت: روزی که بحث ایجاد صندوق نوآوری و شکوفایی مطرح شد چند موضوع را مد نظر قرار دادیم و یکی از آن‌ها ارائه وام بود، اما لزوما استارت آپ‌ها با وام شکل نمی‌گیرند به همین دلیل از همان ابتدا گفتیم صندوق باید برای خود اکوسیستم مالی مناسب را بوجود آورد، اکوسیستمی که با بانک متفاوت است.
ستاری گفت: بانک از استارت آپ ضمانت می‌خواهد، اما جوان فناور که زمین و سوله نداشت بنابراین سازوکار مناسب ضمانتی را در صندوق نوآوری و شکوفایی بوجود آوردیم.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری درباره عملکرد حمایت صندوق نوآوری و شکوفایی اظهار کرد: تعامل صندوق با بانک‌ها یکی از برنامه‌های مهم است و البته بانک‌ها هم پیشرفت خوبی داشته اند؛ تراکنش مالی بانک‌ها در طول یک سال ۲۰ برابر شده است و دلیل آن برنامه‌های هوشمندی بوده که توسط جوانان ایجاد شده است و اکنون بانک‌ها درحال سرمایه گذاری روی جوانان هستند.
وی ادامه داد: حدود ۴ ماه پیش شرکت اوبر آمریکا سرمایه گذاری چند صد میلیاردی انجام داد درحالی شرکت ایرانی مانند اوبر روزی یک میلیون سفر در تهران انجام می‌دهد.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری تصریح کرد: یک بشکه نفت ۱۵۰ کیلویی ۵۰ دلار فروخته می‌شود درحالی که چند گرم داروی بیوتکنولوژی صد‌ها دلار فروخته می‌شود و این به معنای پیشرفت است.

مادامی که به پول فرد نگاه کنیم پیشرفت نداریم

وی گفت: باید فرهنگ عمومی مناسب ایجاد شود چراکه همه چیز متعلق به دولت نیست تا زمانی که به پول توی جیب افراد نگاه کنیم پیشرفت نخواهیم داشت بنابراین فرهنگ مناسب سبب رشد می‌شود.
ستاری با اشاره به وامی که بانک‌ها به شرکت‌های دانش بنیان داده اند، بیان کرد: سال گذشته وام تعلق گرفته به شرکت‌های دانش بنیان قابل توجه بود و در مقابل موفقیت‌های ما بسیار بیشتر از مشکلاتمان بوده است.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت: امسال روی حوزه‌های تحریمی سرمایه گذاری کرده‌ایم؛ شرکت‌های دانش بنیان معافیت‌های مختلفی دارند و به دنبال توسعه نواحی نوآوری و کارخانه‌های نوآوری هستیم.
وی با اشاره به تسهیلات شتاب‌دهنده‌ها بیان کرد: امسال تسهیلات خوبی به شتاب‌دهنده‌ها می‌دهیم و از ابتدای امسال این تسهیلات ایجاد شدند.

بازیگران اقتصاد سنتی از جوانان شکست می‌خورند

معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری تصریح کرد: مشکلات زیادی وجود دارند، اما برای حل مشکل شرکت‌های ایرانی کار‌های زیادی کرده ایم ایران کشوری وارداتچی بوده است و ازبین بردن اقتصاد سنتی نیاز به فرهنگ مناسب دارد بازیگران اقتصاد سنتی باید بدانند که حتما از جوانان می‌خورند.
ستاری گفت: بازیگران سنتی باید وارد میدان شوند و شرکت‌های جوانان را بخرند و به آنها کمک کنند، زیرا در غیر اینصورت اقتصاد کشور رشد نخواهد داشت.

۲ هزار ایده جدید در اختیار شتاب‌دهنده‌ها

معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری با بیان اینکه بیش از ۲ هزار ایده را در اختیار شتاب‌دهنده‌ها قرار داده‌ایم گفت: تهران پتانسیل خوبی دارد و جوانان و دانشگاه‌ها می‌توانند سیمای ایران را تغیر دهند آنچه مهم است جوان کا آفرینی که ایده را به اقتصاد تبدیل می‌کند مهم است.
ستاری ادامه داد: در حوزه سلامت دیجیتال، ورزش، حوزه شهری مانند پسماند کار کرده ایم در تمام حوزه‌ها ایده وجود دارد و این ایده‌ها بر اساس تجربه جهانی است.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری تصریح کرد: ایده مهم نیست فردی که حاضر است برای ایده خود سختی بکشد مهم است در اقتصاد دانش بنیان راجع به آدم‌ها صحبت می‌کنیم.

برای فعالیت پیام رسان داخلی محدودیت ایجاد می‌کنیم

وی گفت: جلوی پیام رسان داخلی خود را می‌گیریم، اما یک پیام رسان سر خود را پایین می‌اندازد و کار می‌کند برای پیام رسان داخلی محدودیت ایجاد می‌کنیم، اما برای تلگرام خیر، پیام رسان داخلی اگر فکر کند با پول دولت بالا می‌آید اشتباه کرده است با حمایت دولتی آنها شکل نمی‌گیرند بلکه به کمک بخش خصوصی موفق می‌شوند تمام بیزینس‌های دولتی روزی زمین می‌خورند.
ستاری با بیان اینکه اکوسیستم مناسب پیام رسان داخلی وجود نداشت، گفت: جوانانی نداشتیم که بتوانند پیام رسان‌ها را ایجاد کنند و اکنون دیگر وقت آن نیست و پیام رسان‌های خارجی هم درحال ازبین رفتن هستند اگر امروز روی حوزه‌های جدید کار کنیم موفق خواهیم شد.
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری تصریح کرد: باید روی استارت‌آپ بیوتیک کار کنیم و شرکت‌های فوق العاده‌ای در این حوزه داریم، درست است که استارت آپ خدمات بازاری مناسب را ایجاد می‌کنند، اما حرکت به سمت حوزه‌های دیگر هم مهم است.
وی گفت: آموزش تا لحظه مرگ است و این ارتباطی است که جوانان استارت آپی توانستند با تمام کشور ایجاد کنند، مبارزه ما آغاز شده است و در آن موفق خواهیم شد.

اهمیت جذب کارآفرینان غیر مقیم به‌منظور توسعه کسب‌وکارهای دانش‌بنیان

چالش مدیریت کلان منابع مالی

طبق آمار ارائه‌شده از سوی معاون اجرایی رئیس‌جمهور، 6 میلیون ایرانی نخبه در آن‌سوی مرزها وجود دارند که تعداد زیادی از آنان می‌توانند در نقش کارآفرین به توسعه اقتصادی کشور کمک شایانی دهند. از این‌سو، دولت با درک این نکته کلیدی در دوران پسا برجام به‌منظور جبران عقب‌ماندگی‌های گذشته، مقوله حضور آنان در کشور را از موضوعات کلی خارج کرده و نقش کارآفرینان غیر مقیم را به‌منظور شناسایی ظرفیت‌ها، موشکافانه موردبررسی قرار می‌دهد. از سوی دیگر، همچنین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در بهار ۱۳۹۶ طرح “۱۱۰ برنامه حمایتی از شرکت‌های دانش‌بنیان” را برای تأمین قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات که به تصویب مجلس شورای اسلامی نیز رسیده است، اجرایی کرده است. حال سؤال آن است که باوجود ایجاد چنین بستر منحصربه‌فرد، چه چالش‌های اساسی سبب عدم همکاری بسیاری از کارآفرینان غیر مقیم در توسعه کسب‌وکارهای دانش‌بنیان شده است؟

بسیاری از اقتصاددانان نامی جهان مانند استیگلیتز بر ایـن باورنـد کـه امـروزه دیگـر حجـم سرمایه و اندازه بازار، در توسعه اقتصادی ملل نقش اساسـی را نداشـته، بلکـه ایـن نقـش را دانـش و فناوری ایفا می‌کند؛ بنابراین عوامل متخصص انسانی به‌عنوان نیروی اصلی تحول اقتصـادی موردتوجه بوده و برنامه‌های توسعه اقتصادی با توجه به نقش این عامل مهم تـدوین و بـه اجـرا درمی‌آیند. ازلحاظ کاربردی، برای دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان، فقط تولید و توزيع اطلاعات و پرداختن به آموزش و پژوهش كافي نیست، بلکه نکته مهم، به‌کارگیری آن‌ها در استفاده از منابع اقتصـادی به‌صورت مستمر و پايدار است. به‌عبارت‌دیگر، کاربردی کردن دانش و استفاده مؤثرتر از آن در گسترش ظرفیت‌ها و ارتقاء درجه بهره‌برداری از منابع است که تحقق یک اقتصـاد دانش‌بنیان را مقدور می‌سازد.

نمونه‌ای از نقش کلیدی سرمایه انسانی در رشد و اعتلای یک کشور، هندیان مهاجر در انگلستان هستند. کشور هندوستان نیز در بخش فناوری اطلاعات یکی از کشورهای پیشرو در دنیا است که این امر را مدیون همین مهاجرانی است که در انگلستان زندگی می‌کنند. واقعیت این است که انگلیسیان هندی تبار که در صنعت فن‌آوری اطلاعات از بهترین‌ها به شمار می‌آیند، با تبادل دانش و انتقال سرمایه، هند را به سرزمینی کارآفرینی تبدیل کرده‌اند. با تسهیل زمینه‌های علمی و همچنین جذب سرمایه، هند موفق شد از ظرفیت‌های مهاجرانی که برای تحصیل و کار به انگلستان رفته بودند، بهره‌برداری کند و در یک بازه زمانی ۱۰ ساله بسیاری از آنان را به سرمایه‌گذاری و حضور مجدد در فضای اقتصادی ترغیب کند. چنین ارتباط و پیوندی سبب شد که سهم تولید ناخالص هند در فناوری‌های پیشرفته از ۲ درصد در سال‌های پایانی قرن ۲۰ ام به نزدیک ۶ درصد در سال‌های اخیر برسد. با درک این نمونه چگونه است که کشور ما در امر برقراری چنین ارتباطی با کارآفرینان غیرمقیم به بهترین نتایج ممکن نمی‌رسد؟

پاسخ اما در بیانات مقام معظم رهبری مدظله‌العالی دریکی از دیدارهای اخیر ایشان با فعالان تولید دانش‌بنیان مبنی بر عدم استفاده صحیح از منابع مالی و علل آن به‌وضوح مشاهده می‌شود. ایشان فرمودند شایسته است این مانع که به‌عنوان محدودیتی بزرگ در رشد اقتصادی و حصول اقتصاد پایدار محسوب می‌شود، به‌دقت مورد ارزیابی قرار گیرد. تحصیل ثروت از راه خام فروشی یکی از موارد مهم و مؤثر در عدم توسعه اقتصادی و پیشرفت کارآفرینی در ایران است. اقبال به دستیابی اقتصاد دانش‌بنیان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارهای استفاده صحیح از منابع مالی در جایگاه درست و به‌اندازه مطرح است. از سویی دیگر لزوم ارتقای مدیریت منابع مالی نیز به‌عنوان راهکاری دیگر از سوی ایشان پیشنهادشده است. بدین منظور تأمین حداقل ۲۰ درصد از درآمد مالي كشور از راه صنايع دانش‌بنیان تا افق ۱۴۰۴ در بیانات ايشان راهکار دیگری برای کاهش وابستگی به خام فروشی نفت بوده است.

بررسی‌ها حاکی از آن است که حدود ۵۰ درصد از تولیدات صنعتی ایران را محصولات منبع گرا تشکیل می‌دهند. حدود ۲۰ درصد از محصولات صنعتی نیز اختصاص به صنایع با فناوری ساده دارد؛ بنابراین مجموع صنایع منبع گرا و ساده حدود ۷۰ درصد تولیدات صنعتی ایران را تشکیل داده که بیانگر سطح پایین فناوری صنعتی ایران است. محصولات با فناوری متوسط نیز اندکی کمتر از ۳۰ درصد از تولیدات صنعتی ایران را شامل می‌شود که بیشتر شامل صنایع پتروشیمی و شیمیایی است. بخش صنایع با فناوری بالا نیز سهم بسیار ناچیزی بین ۱.۹ تا ۲.۵ درصد از محصولات صنعتی ایران را شامل می‌شود که بخش عمده آن محصولات الکترونیکی است؛ بنابراین ساختار اقتصاد ایران از منظر سطح فناوری به‌کاربرده شده در تولید، بیشتر (بیش از ۷۰ درصد) مبتنی بر تولید کالاهای منبع گرا و دارای تکنولوژی سطح پایین است و سهم تولید کالاهای با تکنولوژی سطح بالا بسیار ناچیز است.

همچنین بررسی سبد صادراتی ایران به کشورهای اروپایی نیز حاکی از آن است که بیش از ۹۰ درصد از صادرات ایران به اروپا، مواد اولیه بوده و تنها ۷ درصد از صادرات شامل کالاهای تولیدشده است که در فرایند تولید آن‌ها از تکنولوژی متوسط استفاده می‌شود و سهم تجهیزات مخابراتی که تولید آن‌ها مبتنی بر استفاده از تکنولوژی پیشرفته است، شوربختانه کمی بیش از صفر است. با توجه به مقایسه سبد صادراتی ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا الزام به کاهش میزان خام فروشی و سوق به‌سوی اقتصاد مبتنی بر دانش درک می‌گردد. نتایج عملکرد کشورهای توسعه‌یافته نشان داده است که این مهم با ارائه تسهیلات لازم برای کارآفرینان از طریق مدیریت صحیح منابع مالی محتمل‌تر خواهد شد.

بدین ترتیب توسعه کارآفرینی در جوامع نیازمند آمادگی زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی، همکاری نظام‌های آموزشی، ساختارهای اداری و مالی و سایر مکانیسم‌های حمایتی است. بر این اساس توسعه کارآفرینی در بخش‌های مختلف اقتصادی با توجه به ویژگی‌ها و شرایط این بخش‌ها، مقوله‌ای چندبعدی بوده و نیازمند توجه همه‌جانبه دولت و مجلس در تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های کلان، تأمین زیرساخت‌های لازم و اجرای برنامه‌هایی هدفمند برای ترویج کارآفرینی به‌منظور رواج اندیشه‌های کارآفرینانه، ارتقاء دانش و توانمندی‌های افراد برای استفاده صحیح از پتانسیل‌ها ازجمله جذب کارآفرینان تحصیل‌کرده غیر مقیم برای مدیریت چالش‌های اقتصادی پیش روست.

نویسنده: دکتر فرهاد حسنی مهربان / مدرس و پژوهشگر

سیاست گذاری در حوزه اقتصاد مقاومتی

ایران اسلامی اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند خواهد توانست اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درون­‌زا و برون­‌گرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگویی الهام­‌بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد (مقام معظم رهبری).

همان­طور که می­دانیم حضرت آیت‌الله خامنه­‌ای؛ رهبر معظم انقلاب اسلامی در متن ابلاغیه سیاست‌­های کلی “اقتصاد مقاومتی” در بهمن‌ماه سال 1392 تأکید کردند: ایران اسلامی اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی بر­آمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند نه‌تنها بر همه‌ مشکلات اقتصادی فائق می­‌آید  و دشمن را که با تحمیل یک جنگ اقتصادی تمام‌عیار در برابر این ملت بزرگ صف­‌آرایی کرده، به شکست و عقب­‌نشینی وا می­‌دارد، بلکه خواهد توانست در جهانی که مخاطرات و بی اطمینانی‌های ناشی از تحولات خارج از اختیار، مانند بحران­‌های مالی، اقتصادی، سیاسی و … در آن رو به افزایش است، با حفظ دستاورد­های کشور در زمینه‌­های مختلف و تداوم پیشرفت و تحقق آرمان­‌ها و اصول قانون اساسی و سند چشم­‌انداز بیست ساله، اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درون­‌زا و برون‌­گرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگویی الهام‌­بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد.

اقتصاد درون­زا و برون­گرا

از مشاهدات چنین برمی‌آید که ذخایر طبیعی تجدید نا­­پذیرند و بالاخره یک روز تمام می­­شوند. اما اقتصاد متکی به مغز انسان و ارزش‌افزوده حاصل از فعالیت شرکت­های دانش ­بنیان همواره تداوم خواهد داشت و تمامی ندارد. چه‌بسا اقتصاد متکی به منابع طبیعی نیز برای پیشرفت کشور احتیاج به بهره­ گیری از فناوری روز دارد.

امروزه علاوه بر عوامل محسوسی نظیر سرمایه فیزیکی، نیروی کار و منابع طبیعی که در قرن­های نوزدهم و بیستم به­ عنوان عوامل تولید و عناصر رشد اقتصادی مد­نظر بوده­ اند، عوامل غیر محسوسی نظیر دانش، اطلاعات و ویژگی­های فرهنگی به­ عنوان منابع جدید رشد اقتصادی در نظر گرفته می­شوند. درگذشته فناوری و دانش به‌عنوان عوامل برون­زا بر تولید و رشد اقتصادی تأثیر داشت، ولی امروزه اعتقاد بر این است که این عوامل درون­زا بوده و بر کارایی کلیه عوامل و منابع رشد اقتصادی تأثیر می­گذارند.

مقام معظم رهبری در خصوص مؤلفه “درون­زا” بودن فرموده­ اند: اقتصاد درون­ زا از دل ظرفیت­ های خود کشور و مردم ما می­ جوشد و با درون­گرایی تفاوت دارد و به این معنا نیست که اقتصاد کشور را محصور و محدود کنیم. مؤلفه دوم به برون­گرایی این اقتصاد می­ پردازند و تعبیر می­کنند که آن با اقتصاد­های جهانی تعامل دارد، از امکانات آن­ها استفاده می­کند و البته باقدرت با اقتصاد کشور­های دیگر مواجه می­شود .ترکیب دو مؤلفه درون‌زایی و برون­گرایی می­تواند هویت رقابتی کشور­ها را مشخص کند و معلوم نماید که چه امکاناتی درون کشور داریم که در تعامل و دادوستد با اقتصاد جهانی برای ما می­تواند ایجاد ثروت کند. ایشان هم‌چنین افزوده­ اند که اقتصاد دانش­ بنیان از مهم­ ترین زیر­ساخت­ های اقتصادی هر کشور است و اگر این موضوع موردتوجه جدی قرار گیرد، قطعاً چرخه علم تا ثروت تکمیل خواهد شد.

سند چشم‌انداز

سند چشم­ انداز بیست‌ساله کشور، اهداف و راهبرد­های بلند­مدت کشور برای توسعه را به نمایش می­گذارد. بند سه این سند به‌طور ضمنی راهبرد اصلی توسعه کشور را توسعه دانش ­بنیان مطرح کرده است. به‌طوری‌که با پیگیری این راهبرد اقتصاد ایران باید در سال 1404 به یک اقتصاد دانش ­بنیان تبدیل شود.

علاوه بر تأکید بر اقتصاد دانش­ بنیان در چار­چوب سیاست­های اقتصاد مقاومتی، اهمیت صنایع هایتک و دانش­ بنیان در اسناد بالا­دستی ازجمله سند چشم‌انداز بیست‌ساله کشور نیز مورد تأکید قرارگرفته است؛ جایگاه شرکت­های دانش­ بنیان در افق 1404 و سند چشم­ انداز 20 ساله کشور به‌گونه‌ای پیش‌بینی‌شده است که در سال 1404، باید پنجاه‌درصد از تولید ناخالص داخلی کشور از محل اقتصاد دانش­ بنیان تولید شود.

تعریف اقتصاد دانش­ بنیان

برای اقتصاد­دانش بنیان تعاریف متعددی بیان‌شده است که به‌اختصار ارائه می‌­گردند:

طبق تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، اقتصاد دانش­ بنیان اقتصادی است که بر اساس تولید، توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل‌گرفته و سرمایه‌­گذاری در دانش و صنایع دانش‌پایه (صنایع دانش‌پایه، صنایعی هستند که در آن­ها سطح بالایی از سرمایه­ گذاری به ابداع و نوآوری اختصاص‌یافته، فناوری­‌های کسب‌شده با شدت بالایی مصرف و نیروی کار از تحصیلات عالی بر­خوردار هستند) موردتوجه خاص قرار می‌گیرد.

سازمان همیاری اقتصادی آسیا و اقیانوس آرام (APEC)، با گسترش ایده مطرح‌شده توسط OECD  در خصوص اقتصاد دانش­ بنیان، آن را اقتصادی می­‌داند که در آن تولید، توزیع و کاربرد دانش، عامل و محرک اصلی رشد اقتصادی، تولید ثروت و اشتغال در تمامی صنایع است. طبق این تعریف، تمامی فعالیت­‌های اقتصادی به‌نوعی به دانش متکی هستند.

طبق تعریف بانک جهانی، اقتصاد دانش ­بنیان شامل چهار رکن اصلی می­‌باشد:

-رژیم‌­های اقتصادی و نهادی (نظام انگیزشی): فراهم­‌کننده انگیزه‌­های لازم جهت استفاده مناسب از دانش، تحریک خلاقیت­‌ها و کارآفرینی  و هم­‌چنین محرکی برای ایجاد کار­آمدی.

-آموزش و توسعه منابع انسانی: برای وصول به یک جامعه با افراد متخصص، خلاق و انعطاف­‌پذیر که تولید­کننده، جذب‌کننده، نشر دهنده و استفاده‌کننده مؤثر از دانایی باشند.

-نظام کارای نوآوری و اختراعات: مشتمل بر بنگاه‌­ها، مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌­ها، مشاوران و سایر سازمان­‌هایی که از ذخایر روزافزون دانایی جهانی بهره گرفته و آن را جذب و با نیاز­های ملی/ محلی وفق داده و تعدیل می­‌کنند.

-زیرساخت­‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات: به‌منظور تسهیل فرآیند­های ارتباطی و اطلاعاتی و هم‌­چنین کسب و انتشار دانش.

بنابر­این در کل اقتصاد دانش­ بنیان به روشی از تولید گفته می‌­شود که در آن از دانش برای ایجاد ارزش‌افزوده محسوس یا غیر محسوس استفاده می­‌شود. فناوری و به ­خصوص فناوری­‌های دانش­ بنیان ابزاری برای تبدیل بخشی از دانش به ماشین­ آلات محسوب می‌­شوند. این دانش می­‌تواند توسط سیستم­‌های پشتیبانی تصمیم ­گیری در زمینه‌­های مختلف اقتصادی برای ایجاد ارزش‌افزوده استفاده شود.

در توضیح تفصیلی می­توان گفت که محور و زیر­ساخت تولید در اقتصاد­های مختلف، به‌خوبی می­تواند وجه تمایز و مزیت­های اقتصاد دانش­ بنیان را نسبت به انواع دیگر مشخص کند. اگر سه نوع اقتصاد کشاورزی، صنعتی و دانش­ بنیان را در نظر بگیریم؛ محور و زیر­ساخت تولید در اقتصاد کشاورزی؛ زمین، آب و شرایط اقلیمی، در اقتصاد صنعتی؛ منابع خام و انرژی اعم از نیروی کار و برق یا زغال‌سنگ یا نفت و … است؛ اما اقتصاد دانش­ بنیان نوعی از اقتصاد است که محور و زیر­ساخت تولید در آن بر مبنای فناوری، یادگیری و مهارت گذاشته‌شده است و ارزش‌افزوده ایجادشده به نسبت کار صورت گرفته در مقایسه با اقتصاد­های کشاورزی و صنعتی بسیار بیشتر است.

اهمیت اقتصاد دانش­ بنیان در سیاست اقتصاد مقاومتی ازآن‌رو مطرح می­شود که دانش یکی از نیرو­های بسیار مؤثر در تحولات اقتصادی و اجتماعی بوده و حتی می­توان آن را  یک کالای عمومی محسوب کرد. دانش و ایده را می­توان بدون کاهش و استهلاک با دیگران به اشتراک گذاشت و درعین‌حال، علی­رغم شریک شدن در دانش با دیگران، برخلاف سایر کالا­های فیزیکی مثل سرمایه، دارایی­های مادی و منابع طبیعی، استفاده از آن از کمیتش نمی­ کاهد و می­توان از آن بار­ها استفاده کرد.

منبع: مجموعه‌ای از بیانات رهبر معظم انقلاب و برخی مقالات

نویسنده : بنفشه دين محمدي آذري / پژوهشگر حوزه مدیریت