سیاست گذاری در حوزه اقتصاد مقاومتی بنفشه دین محمدی آذری

سیاست گذاری در حوزه اقتصاد مقاومتی

ایران اسلامی اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند خواهد توانست اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درون‌زا و برون‌گرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگویی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد (مقام معظم رهبری).

همانطور که میدانیم حضرت آیت‌الله خامنه‌ای؛ رهبر معظم انقلاب اسلامی در متن ابلاغیه سیاست‌های کلی “اقتصاد مقاومتی” در بهمن‌ماه سال 1392 تأکید کردند: ایران اسلامی اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند نه‌تنها بر همه‌ مشکلات اقتصادی فائق می‌آید و دشمن را که با تحمیل یک جنگ اقتصادی تمام‌عیار در برابر این ملت بزرگ صف‌آرایی کرده، به شکست و عقب‌نشینی وا می‌دارد، بلکه خواهد توانست در جهانی که مخاطرات و بی اطمینانی‌های ناشی از تحولات خارج از اختیار، مانند بحران‌های مالی، اقتصادی، سیاسی و … در آن رو به افزایش است، با حفظ دستاوردهای کشور در زمینه‌های مختلف و تداوم پیشرفت و تحقق آرمان‌ها و اصول قانون اساسی و سند چشم‌انداز بیست ساله، اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درون‌زا و برون‌گرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگویی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد.

اقتصاد درونزا و برونگرا

از مشاهدات چنین برمی‌آید که ذخایر طبیعی تجدید ناپذیرند و بالاخره یک روز تمام میشوند. اما اقتصاد متکی به مغز انسان و ارزش‌افزوده حاصل از فعالیت شرکتهای دانش بنیان همواره تداوم خواهد داشت و تمامی ندارد. چه‌بسا اقتصاد متکی به منابع طبیعی نیز برای پیشرفت کشور احتیاج به بهره گیری از فناوری روز دارد.

امروزه علاوه بر عوامل محسوسی نظیر سرمایه فیزیکی، نیروی کار و منابع طبیعی که در قرنهای نوزدهم و بیستم به عنوان عوامل تولید و عناصر رشد اقتصادی مدنظر بوده اند، عوامل غیر محسوسی نظیر دانش، اطلاعات و ویژگیهای فرهنگی به عنوان منابع جدید رشد اقتصادی در نظر گرفته میشوند. درگذشته فناوری و دانش به‌عنوان عوامل برونزا بر تولید و رشد اقتصادی تأثیر داشت، ولی امروزه اعتقاد بر این است که این عوامل درونزا بوده و بر کارایی کلیه عوامل و منابع رشد اقتصادی تأثیر میگذارند.

مقام معظم رهبری در خصوص مؤلفه “درونزا” بودن فرموده اند: اقتصاد درون زا از دل ظرفیت های خود کشور و مردم ما می جوشد و با درونگرایی تفاوت دارد و به این معنا نیست که اقتصاد کشور را محصور و محدود کنیم. مؤلفه دوم به برونگرایی این اقتصاد می پردازند و تعبیر میکنند که آن با اقتصادهای جهانی تعامل دارد، از امکانات آنها استفاده میکند و البته باقدرت با اقتصاد کشورهای دیگر مواجه میشود .ترکیب دو مؤلفه درون‌زایی و برونگرایی میتواند هویت رقابتی کشورها را مشخص کند و معلوم نماید که چه امکاناتی درون کشور داریم که در تعامل و دادوستد با اقتصاد جهانی برای ما میتواند ایجاد ثروت کند. ایشان هم‌چنین افزوده اند که اقتصاد دانش بنیان از مهم ترین زیرساخت های اقتصادی هر کشور است و اگر این موضوع موردتوجه جدی قرار گیرد، قطعاً چرخه علم تا ثروت تکمیل خواهد شد.

سند چشم‌انداز

سند چشم انداز بیست‌ساله کشور، اهداف و راهبردهای بلندمدت کشور برای توسعه را به نمایش میگذارد. بند سه این سند به‌طور ضمنی راهبرد اصلی توسعه کشور را توسعه دانش بنیان مطرح کرده است. به‌طوری‌که با پیگیری این راهبرد اقتصاد ایران باید در سال 1404 به یک اقتصاد دانش بنیان تبدیل شود.

علاوه بر تأکید بر اقتصاد دانش بنیان در چارچوب سیاستهای اقتصاد مقاومتی، اهمیت صنایع هایتک و دانش بنیان در اسناد بالادستی ازجمله سند چشم‌انداز بیست‌ساله کشور نیز مورد تأکید قرارگرفته است؛ جایگاه شرکتهای دانش بنیان در افق 1404 و سند چشم انداز 20 ساله کشور به‌گونه‌ای پیش‌بینی‌شده است که در سال 1404، باید پنجاه‌درصد از تولید ناخالص داخلی کشور از محل اقتصاد دانش بنیان تولید شود.

تعریف اقتصاد دانش بنیان

برای اقتصاددانش بنیان تعاریف متعددی بیان‌شده است که به‌اختصار ارائه می‌گردند:

طبق تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که بر اساس تولید، توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل‌گرفته و سرمایه‌گذاری در دانش و صنایع دانش‌پایه (صنایع دانش‌پایه، صنایعی هستند که در آنها سطح بالایی از سرمایه گذاری به ابداع و نوآوری اختصاص‌یافته، فناوری‌های کسب‌شده با شدت بالایی مصرف و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار هستند) موردتوجه خاص قرار می‌گیرد.

سازمان همیاری اقتصادی آسیا و اقیانوس آرام (APEC)، با گسترش ایده مطرح‌شده توسط OECD در خصوص اقتصاد دانش بنیان، آن را اقتصادی می‌داند که در آن تولید، توزیع و کاربرد دانش، عامل و محرک اصلی رشد اقتصادی، تولید ثروت و اشتغال در تمامی صنایع است. طبق این تعریف، تمامی فعالیت‌های اقتصادی به‌نوعی به دانش متکی هستند.

طبق تعریف بانک جهانی، اقتصاد دانش بنیان شامل چهار رکن اصلی می‌باشد:

-رژیم‌های اقتصادی و نهادی (نظام انگیزشی): فراهم‌کننده انگیزه‌های لازم جهت استفاده مناسب از دانش، تحریک خلاقیت‌ها و کارآفرینی و هم‌چنین محرکی برای ایجاد کارآمدی.

-آموزش و توسعه منابع انسانی: برای وصول به یک جامعه با افراد متخصص، خلاق و انعطاف‌پذیر که تولیدکننده، جذب‌کننده، نشر دهنده و استفاده‌کننده مؤثر از دانایی باشند.

-نظام کارای نوآوری و اختراعات: مشتمل بر بنگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها، مشاوران و سایر سازمان‌هایی که از ذخایر روزافزون دانایی جهانی بهره گرفته و آن را جذب و با نیازهای ملی/ محلی وفق داده و تعدیل می‌کنند.

-زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات: به‌منظور تسهیل فرآیندهای ارتباطی و اطلاعاتی و هم‌چنین کسب و انتشار دانش.

بنابراین در کل اقتصاد دانش بنیان به روشی از تولید گفته می‌شود که در آن از دانش برای ایجاد ارزش‌افزوده محسوس یا غیر محسوس استفاده می‌شود. فناوری و به خصوص فناوری‌های دانش بنیان ابزاری برای تبدیل بخشی از دانش به ماشین آلات محسوب می‌شوند. این دانش می‌تواند توسط سیستم‌های پشتیبانی تصمیم گیری در زمینه‌های مختلف اقتصادی برای ایجاد ارزش‌افزوده استفاده شود.

در توضیح تفصیلی میتوان گفت که محور و زیرساخت تولید در اقتصادهای مختلف، به‌خوبی میتواند وجه تمایز و مزیتهای اقتصاد دانش بنیان را نسبت به انواع دیگر مشخص کند. اگر سه نوع اقتصاد کشاورزی، صنعتی و دانش بنیان را در نظر بگیریم؛ محور و زیرساخت تولید در اقتصاد کشاورزی؛ زمین، آب و شرایط اقلیمی، در اقتصاد صنعتی؛ منابع خام و انرژی اعم از نیروی کار و برق یا زغال‌سنگ یا نفت و … است؛ اما اقتصاد دانش بنیان نوعی از اقتصاد است که محور و زیرساخت تولید در آن بر مبنای فناوری، یادگیری و مهارت گذاشته‌شده است و ارزش‌افزوده ایجادشده به نسبت کار صورت گرفته در مقایسه با اقتصادهای کشاورزی و صنعتی بسیار بیشتر است.

اهمیت اقتصاد دانش بنیان در سیاست اقتصاد مقاومتی ازآن‌رو مطرح میشود که دانش یکی از نیروهای بسیار مؤثر در تحولات اقتصادی و اجتماعی بوده و حتی میتوان آن را یک کالای عمومی محسوب کرد. دانش و ایده را میتوان بدون کاهش و استهلاک با دیگران به اشتراک گذاشت و درعین‌حال، علیرغم شریک شدن در دانش با دیگران، برخلاف سایر کالاهای فیزیکی مثل سرمایه، داراییهای مادی و منابع طبیعی، استفاده از آن از کمیتش نمی کاهد و میتوان از آن بارها استفاده کرد.